Νταφούλη Παύλου Αχιλλέως, Η υγειονομική περίθαλψη κατά την ένοπλο φάση του Μακεδονικού Αγώνος (1904-1908) και η δράση των Εφέδρων και Μόνιμων Αξιωματικών του Υγειονομικού που συμμετείχαν στον Μακεδονικό Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιατρική Σχολή, Ιωάννινα 2007
Κατά την ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), διεξήχθη ένας ακήρυκτος ανταρτοπόλεμος εναντίον Βουλγάρων και Τούρκων. Η υγειονομική περίθαλψη παρουσίασε ιδιαιτερότητες, όπως τη μυστικότητα στις διακομιδές και στις νοσηλείες και τις δυσχέρειες στην προσβασιμότητα και στη διαθεσιμότητα των υγειονομικών σχηματισμών. Οι ειδικές κλιματολογικές συνθήκες σε συνδυασμό με τη δυσχερή από πλευράς υγιεινής κατάσταση των μακεδονικών πληθυσμών, έπαιξαν επίσης σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση των δυσκολιών που έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Το προσωπικό που επωμίστηκε το δύσκολο αυτό έργο ήταν ένα άθροισμα ιατρών,φαρμακοποιών, κτηνιάτρων, νοσηλευτών, εμπειρικών ιατρών οι οποίοι με τη βοήθεια των μαχητών, αλλά και του συνόλου των απλών Μακεδόνων έφεραν σε πέρας ένα σημαντικό υγειονομικό έργο.Οι καλά εκπαιδευμένοι, πολλές φορές στην Ευρώπη, ιατροί, με σημαντική συμμετοχή στα κοινοτικά και εκπαιδευτικά δρώμενα, με επιφανή θέση στην οθωμανική κοινωνία, βοήθησαν όχι μόνο σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών υγείας, αλλά και στην τόνωση του εθνικού φρονήματος των γηγενών πληθυσμών οι οποίοι ήταν στόχος της βουλγαρικής προπαγάνδας. Όπως είναι φυσικό, αυτές οι δύο επιμέρους δραστηριότητες συχνά αλληλεπικαλύπτονταν ή αλληλοσυμπληρώνονταν. Οι φαρμακοποιοί συνεισέφεραν στο ίδιο, επίσης, διπλό επίπεδο, καθώς τα απαραίτητα φάρμακα κατασκευάζονταν και διακινούνταν σε φαρμακεία που πολλές φορές μετατρέπονταν σε επιτελικά κέντρα του Αγώνα. Τα νοσηλευτικά καθήκοντα άσκησαν εκπαιδευμένοι νοσηλευτές, αντάρτες, μοναχοί, απλοί χωρικοί ή γυναίκες οι οποίες φιλοξενούσαν τραυματίες αντάρτες. Όλοι αυτοί εκπαιδεύονταν ταχύτατα από τους ιατρούς του Αγώνα. Δεν είναι αμελητέα και η προσφορά των εμπειρικών ιατρών οι οποίοι ήταν αρκετοί τότε στη Μακεδονία. Με πολλές ελλείψεις σε υγειονομικό υλικό και με σοβαρές δυσκολίες πρόσβασης στα νοσηλευτικά ιδρύματα του μακεδονικού χώρου, ήταν αναμενόμενο οι διακομιδές να καταλήγουν συχνά σε νοσοκομεία στο τότε ελεύθερο ελληνικό κράτος. Μέσα από τα απομνημονεύματα και τις διηγήσεις των ιδίων των Μακεδονομάχων σκιαγραφείται μία όχι πάντοτε επιτυχής πορεία των διακομιδών προς μεγάλα αστικά κέντρα, με πολλές περιπέτειες και απώλειες. Μεταμφιέσεις, χρήση σιδηροδρόμου, κάρων, αυτοσχέδιων φορείων και των χειρών των ανταρτών εναλλάσσονταν ως μέσα διακομιδών. Ωστόσο στην πορεία του χρόνου, από την εμβρυϊκή οργάνωση του 1904 η ελληνική παράταξη με διαρκείς τροποποιήσεις και βελτιώσεις στις μεθόδους της έφθασε στην αποτελεσματική σε υγειονομικό επίπεδο χρονιά του 1908. Από τις προξενικές πηγές προκύπτει η ύπαρξη ενός άλλου ρεύματος διακομιδών το οποίο αφορούσε αμάχους τραυματίες ή και ασθενείς ακόμη οι οποίοι προσέτρεχαν στην ελληνική οργάνωση αναζητώντας βοήθεια ή σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν βασικά στελέχη στον Αγώνα. Η σημασία αυτού του δεύτερου ρεύματος ήταν εξίσου σπουδαία στην ανύψωση του ηθικού ων Ελλήνων της Μακεδονίας και σοβαρό πλεονέκτημα στη διεκδίκηση των αμφισβητούμενης εθνικής ταυτότητας κατοίκων. Σε επίπεδο συνθηκών υγιεινής ειδικά στη Δυτική Μακεδονία, το ορεινό έδαφος και το ηπειρωτικό κλίμα καθιστούσαν ιδιαίτερα δύσκολη τη διαβίωση ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες. Γενικά, η διαβίωση στην ύπαιθρο χώρα, η μη κατάλληλη διατροφή και ένδυση,στις αρχές του Αγώνα, αποτέλεσαν πρόβλημα για τα ελληνικά αντάρτικά σώματα. Σε μία κατά ιατρικές ειδικότητες εξέταση της υγειονομικής περίθαλψης προκύπτει μία μεγάλη συχνότητα χειρουργικών περιστατικών (τραυματισμοί από πυροβόλα όπλα, κατάγματα, διαστρέμματα, βουβωνοκήλες, εγκαύματα κ.ά.), τα οποία αντιμετωπίστηκαν σχετικά επιτυχώς. Στα παθολογικά περιστατικά δεσπόζει η ελονοσία με τη θεραπεία να είναι η συνεχής χορήγηση κινίνης και ακολουθούν οι αθεράπευτοι τότε ρευματισμοί και οι τροφικές δηλητηριάσεις. Αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη πολλών ψυχιατρικών διαταραχών που ουσιαστικά δεν επιδέχονταν θεραπείας. Οι ιατροδικαστικές πράξεις ήταν άφθονες, αφού φόνοι και βασανιστήρια γίνονταν σε καθημερινή σχεδόν βάση. Στο Μακεδονικό Αγώνα συμμετείχαν μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί του Υγειονομικού Σώματος του Ελληνικού Στρατού οι οποίοι εθελοντικά προσέφεραν στην υγειονομική προετοιμασία των ανταρτών, στην αντιμετώπιση των απωλειών υγείας, στην επιτέλεση οργανωτικών και κατασκοπικών καθηκόντων σε αστικά κέντρα της Μακεδονίας, ή ακόμη και με τη συμμετοχή τους σε αντάρτικά σώματα με ιδιότητα μαχητού, ακόμη και αρχηγού. Ο Αργύριος Κιτάνος, ο Ιωάννης Παπαβασιλείου, ο Δαυίδ Σιακκής, ο Άγγελος Σακελλαρίου και ο Γεώργιος Τόμπρας είναι οι πλέον διακριθέντες. Ειδική μνεία οφείλεται στους ιατρούς που υπηρέτησαν στην τότε ελληνοτουρκική μεθόριο και στους ιατρούς που από τα στρατιωτικά νοσοκομεία των Αθηνών και την Α.Σ.Υ.Ε., έδωσαν τη δική τους μάχη στα μετόπισθεν. Οι αξιομνημόνευτες προσωπικές διαδρομές αναδεικνύουν τη στρατιωτική και επιστημονική δράση του συνόλου του υγειονομικού σώματος. Αν μέχρι σήμερα τον όρο «Μακεδονικός Αγώνας» καλύπτει το τρίπτυχο παπάς-δάσκαλος-αντάρτης, έρχεται τώρα και ο ιατρός να καταλάβει τη θέση που του αξίζει, ειδικά ο υγειονομικός αξιωματικός. Κι αν το υγειονομικό σώμα λειτούργησε άψογα στον ατυχή πόλεμο του 1897, στους Βαλκανικούς Πολέμους και στη Μικρασιατική Εκστρατεία, έρχεται τώρα να καταλάβει τη θέση που του αξίζει και στην ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα.
